De stille dood van de democratie
Hoe een democratie zichzelf kan vernietigen zonder dat iemand het doorheeft.
De Nieuwe Wereld Watcher bespreekt: 'Is het westen moreel failliet? | Jasper van Dijk in gesprek met Thomas von der Dunk | De Nieuwe Wereld #1953
Ergens in een donkere hoek van mijn bureau ligt een vergeeld krantenknipsel uit 1940. Mijn opa knipte het uit de krant toen de Duitse tanks de grens overstaken. "Voor later," had hij erop geschreven. "Als bewijs." Nu denk ik soms: waarvoor willen wij bewijs verzamelen?
Thomas van der Dunk, die erudiete cultuurhistoricus die het zo druk heeft met het roeien tegen de stroom in, zei onlangs iets dat me deed opkijken. Nederland is nooit zo diep gezonken als nu, sinds 1945. Een forse bewering, de soort die je doet ritmisch knikken of heftig schudden met je hoofd.
Maar wat als hij gelijk heeft? Niet op de manier waarop je gelijk hebt over de kleur van je sokken, maar op die vreemde manier waarop je gelijk kunt hebben over je eigen ondergang terwijl je er middenin zit.
Paradoxen van Vooruitgang
Laten we beginnen met wat we zien - en wat we niet zien. In april 2025 waarschuwde de Raad van State dat "de Nederlandse democratie staat onder druk en wordt bedreigd". Tegelijkertijd leven we in het veiligste, rijkste en meest egalitaire Nederland dat ooit heeft bestaan. Beide dingen zijn waar. Hoe kan dat?
De waarschuwing komt niet uit linkse hoek, de voorspoed evenmin
Dat is precies het punt: we leven in een tijd van paradoxen die je gek maken als je probeert ze op te lossen. We hebben meer democratische rechten dan ooit, maar minder invloed op ons eigen leven. We hebben meer informatie dan ooit, maar begrijpen minder. We hebben meer keuzemogelijkheden dan ooit, maar voelen ons machtelozer.
Neem die hele asielnoodwet-farce van het kabinet-Schoof. Een kabinet dat probeerde via een juridisch geitenpaadje het parlement te passeren - niet voor een echte noodsituatie, maar voor het afrekenen met een zelf uitgevonden crisis. En wat gebeurde er? Een beetje geroezemoes, wat ongemakkelijk geschuifel op de regeringsbanken, en uiteindelijk: de gebruikelijke Nederlandse oplossing. We doen alsof er niets is gebeurd.
De Expertise van de Ondergang
Het grappige - als je van zwarte humor houdt - is dat iedereen tegenwoordig expert is in democratieafbraak. We kunnen precies uitleggen hoe autocraten te werk gaan: eerst de media, dan de rechtbanken, daarna de verkiezingen. We hebben er instituten voor, indexen, mooie grafieken die aantonen hoe de vrijheid afneemt.
Tegelijkertijd kijken we toe hoe het gebeurt. Alsof we naar een film kijken waarin we zelf de hoofdrol spelen.
Autocratie komt tegenwoordig in maatpak, met een PowerPoint-presentatie
In Amerika zien onderzoekers Trump "bijna evenveel schade aan de Amerikaanse democratie aanrichten als Modi in India in tien jaar tijd". V-Dem constateert dat "nooit eerder zo veel landen van de democratie weg bewogen". Het patroon is overal hetzelfde: een charismatische leider die belooft orde op zaken te stellen, een verdeelde samenleving die snakt naar eenvoudige antwoorden, en dan die langzame uitholling van alles wat de democratie beschermt.
Niet met tanks en geweld - dat is zo twintigste eeuw. Nee, met wetjes, procedures, het voorzichtig intimideren van rechters en journalisten. Met de belofte dat we de democratie moeten beperken om haar te redden.
De Neoliberale Ondergraving
Maar waar komen die scheurtjes vandaan? Het antwoord ligt dieper dan politieke spelletjes. Het ligt in een economisch systeem dat veertig jaar lang systematisch de sociale samenhang heeft weggevreten - niet uit kwaadaardigheid, maar uit een soort autistische logica die geen andere waarden kent dan efficiëntie en groei.
Het neoliberalisme heeft de rol van de staat hertekend van beschermer van zwakkeren naar facilitator van markten. Sociale risico's worden niet langer "moreel-politiek benaderd" maar gezien als "problemen voor het economisch-rationele individu". Met andere woorden: ga maar fijn je eigen boontjes doppen, en als dat niet lukt, is het je eigen schuld.
Wolfgang Streeck waarschuwt dat "het neoliberalisme onverenigbaar is met een democratische staat". Waarom? Omdat democratie erop gebaseerd is dat burgers collectief kunnen ingrijpen in de verdeling van rijkdom. Maar als de markt heilig is verklaard, wat valt er dan nog te democratiseren?
Het individualisme als staatsdoctrine - maar dan zonder de staat
De cijfers liegen er niet om. "De 85 rijkste mensen op aarde bezitten net zoveel als de 3,5 miljard armsten." Die extreme ongelijkheid is niet alleen een economisch probleem - het is een democratieprobleem. Want als jij als gewone burger nog een beetje invloed wilt uitoefenen, mag je om de vier jaar naar het stemhokje. Als jij als miljardair invloed wilt uitoefenen, bel je gewoon even.
De echte genialiteit van het huidige systeem is dat het iedere vorm van collectieve actie heeft weten om te vormen tot een consumentenkeuze. Boos over klimaatverandering? Koop een Tesla. Bezorgd over uitbuiting? Koop fairtrade. Ontevreden over de politiek? Stem op iemand anders - maar de keuzemenu blijft hetzelfde.
Het Tijdprobleem
Er is nog een dieper probleem: onze democratie lijdt aan temporele dwarsdoorsnede. We kunnen alleen nog maar denken tot de volgende verkiezingen, terwijl de echte problemen generaties overstijgen.
Klimaatverandering, vergrijzing, technologische ontwrichting - allemaal problemen die generaties overstijgen. Maar politici denken in verkiezingscycli. Filosoof Hans Jonas waarschuwde dat onze technische macht een verantwoordelijkheid creëert die "ook betrekking heeft op nog niet bestaande generaties". Maar hoe vertegenwoordig je mensen die nog niet geboren zijn?
We regeren voor de volgende verkiezingen, niet voor de volgende generatie
En dan nog iets verontrustenders: misschien willen we helemaal geen antwoord op die vraag. Misschien is onze korttermijnfixatie niet per ongeluk, maar een vorm van zelfbescherming. Want als we écht zouden nadenken over de gevolgen van ons handelen voor onze kleinkinderen, zouden we heel andere keuzes moeten maken.
Historische Parallellen
Nu komen we bij Van der Dunk's vergelijking met de jaren '30. Historici zijn er verdeeld over. "Parallellen zien met de jaren 1930 is niet nieuw," zegt Emmanuel Gerard. Tegelijkertijd waarschuwt Nico Wouters dat "te pas en te onpas de jaren dertig betrekken op ons hedendaagse debat een zwaktebod is".
Maar misschien zit de vergelijking niet waar we hem zoeken. Niet in de details - geen SA-mannen in de straat, geen kristallnacht. En ook niet in de retoriek - onze populisten zijn veel te professioneel voor dat soort grof geweld.
De vergelijking zit in iets subtielers: de manier waarop normale, fatsoenlijke mensen zich langzaam aanpassen aan het abnormale. Van der Dunk formuleert het zo: "Als degene die toen voor die moeilijke keuze stonden heel wat moeilijke keuze hadden, terwijl degene die nu zouden zeggen 'ik word geen minister in dit kabinet' hooguit een kleine carrièreknik riskeren."
We moeten oppassen voor historische hyperventilatie, maar nog meer voor historische blindheid
Mensen gingen toen mee uit angst voor hun leven. Nu gaan mensen mee uit angst voor hun carrière. Wat zegt dat over ons morele kompas? Is moed relatief? Is integriteit afhankelijk van de omstandigheden?
Het probleem is niet dat we in 1940 leven. Het probleem is dat we steeds gewender raken aan het abnormale. Elke keer dat er weer een grens wordt overschreden - een noodwet die nergens voor nodig is, een minister die liegt dat het gedrukt staat, een democratisch gekozen leider die openlijk dictators bewondert - verschuift het middenpunt een beetje verder.
De Spirituele Crisis
Er is nog een laag onder de politieke en economische crisis: een crisis van verbondenheid. Filosoof Thomas Metzinger pleit voor een "nieuwe bewustzijnscultuur" waarbij "spiritualiteit wordt heroverd op religie". Niet omdat we terug moeten naar de kerk, maar omdat we opnieuw moeten leren wat het betekent om verbonden te zijn met iets groters dan onszelf.
Het neoliberalisme heeft niet alleen de economie hervormd, maar ook onze ziel. Alles wordt een kwestie van persoonlijke verantwoordelijkheid, individuele keuze, eigen schuld. Maar sommige problemen kun je niet individueel oplossen. Klimaatverandering los je niet op door een Tesla te kopen. Democratieafbraak stop je niet door woke te zijn op sociale media.
In een wereld van individuele keuzes hebben we collectieve zingeving verloren
We hebben collectieve antwoorden nodig op collectieve problemen. Maar ons politieke systeem is geoptimaliseerd voor het tegenovergestelde: het opsplitsen van alles in kleine, beheersbare stukjes waar individuele partijen zich mee kunnen profileren.
Hier raken we aan iets wat zowel heel oud als heel nieuw is: de erkenning dat politiek altijd ook een spirituele dimensie heeft. Niet religieus spiritueel, maar in de zin van: wat bindt ons eigenlijk samen als gemeenschap? Wat zijn we bereid voor op te offeren? Waar geloven we in dat groter is dan onze eigen portemonnee?
Wat Nu?
Wat moeten we dan? Politiek filosofe Chantal Mouffe waarschuwt dat "de sociaaldemocratische partijen in Europa de strijd voor sociaaleconomische gelijkheid hebben ingeruild voor identiteitsgebaseerde gelijkheid". Dat is een klassieke afleidingsmanoeuvre: terwijl iedereen ruzie maakt over culturele symbolen, nemen de economische elites stilletjes de boel over.
De oplossing ligt niet in een terugkeer naar het verleden - dat verleden dat Van der Dunk zo bekritiseert, bestond voor een groot deel van de wereld helemaal niet. De oplossing ligt in het opnieuw uitvinden van democratie voor de eenentwintigste eeuw.
Het echte gevecht gaat over macht en geld, niet over symbolen
Dat betekent: economische democratie naast politieke democratie. Markten zijn er voor mensen, niet andersom. Dat betekent ook: denken over de lange termijn. Hannah Arendt wees erop dat het democratische ideaal is gebaseerd op de mogelijkheid van een nieuwe generatie om opnieuw te beginnen. Maar die mogelijkheid wordt steeds kleiner als we de toekomst hypothekeren voor kortertermijngewin.
En misschien betekent het ook: accepteren dat er geen perfecte oplossingen zijn. Dat democratie niet een eindpunt is waar je aankomt, maar een proces dat je voortdurend moet onderhouden. Zoals je een tuin onderhoudt: niet omdat het ooit af is, maar omdat het anders verwildert.
De Verbeeldingscrisis
Thomas Decreus wijst op een kernprobleem: "Een andere sociaaleconomische orde lijkt historisch onvoorstelbaar te zijn geworden." Als die "idee van een mogelijke andere orde wegvalt, krijg je een enorme crisis in de sociale verbeelding".
Maar dat is precies waar Van der Dunk's waarschuwing naartoe wijst. In de jaren '30 konden mensen zich ook geen alternatief voorstellen voor het systeem dat hen kapotmaakte. Totdat het te laat was.
De vraag is niet of Nederland werkelijk zo diep is gezonken als Van der Dunk beweert. De vraag is waarom we zo lang wachten met ingrijpen tot we helemaal onderaan zitten. Waarom we pas alarm slaan als het huis al in brand staat.
Misschien zijn we niet dieper gezonken, maar zijn we wel gestopt met zwemmen
De Raad van State heeft gelijk: "democratie is voortdurend 'werk in uitvoering'". Het is geen automatisme, geen eindpunt van de geschiedenis. Het is iets dat elke generatie opnieuw moet veroveren en verdedigen. Niet tegen buitenlandse vijanden, maar tegen de verleiding om het op te geven uit gemakzucht, cynisme of wanhoop.
Licht aan het Einde
Er zijn lichtpuntjes, al moet je soms goed zoeken. Jongeren die massaal de straat opgaan voor het klimaat - niet omdat het leuk is, maar omdat ze geen keuze hebben. Filosofen die pleiten voor intergenerationele rechtvaardigheid. Lokale initiatieven die bewijzen dat samenwerking nog altijd mogelijk is, ook in een tijd van polarisatie.
Het probleem is dat die lichtpuntjes zich afspelen buiten het politieke systeem om. Binnen dat systeem lijkt de logica van korttermijngewin, symbolische politiek en electorale berekeningen onbreekbaar.
Misschien moeten we de democratie opnieuw uitvinden. Niet als een systeem van representatie waarbij we elke vier jaar mogen kiezen tussen voorverpakte pakketten, maar als een continue oefening in collectieve besluitvorming. Niet alleen in Den Haag, maar overal waar mensen samenleven.
De echte democratie ontstaat misschien weer van onderaf
Misschien moeten we accepteren dat Van der Dunk gelijk heeft - dat we inderdaad dieper zijn gezonken dan ooit sinds 1945. Niet omdat we nu in een dictatuur leven, maar omdat we zo gewend zijn geraakt aan de normalisatie van het abnormale dat we niet meer zien hoe ver we zijn afgedwaald.
En misschien is dat besef - dat pijnlijke, confronterende, maar uiteindelijk bevrijdende besef - precies het begin van de weg omhoog. Want de eerste stap naar genezing is erkennen dat je ziek bent. De eerste stap naar democratie is erkennen dat je hem bent kwijtgeraakt.
Van der Dunk's stelling is provocerend bedoeld. En terecht. Want zolang we doen alsof er niets aan de hand is, zolang we wegkijken van de fundamentele problemen en ons bezighouden met symptoombestrijding, zullen we steeds dieper zinken.
Maar erkenning is niet hetzelfde als berusting. Het kan ook het begin zijn van verzet.
Voor Diepgravers
Boek: Wolfgang Streeck - "How Will Capitalism End?" (2016). Over de spanning tussen kapitalisme en democratie
Film: "The Act of Killing" (2012). Over de banalisering van het kwaad
Documentaire: "Century of the Self" (2002). Hoe propaganda ons onderbewustzijn vormt
Muziek: Max Richter - "The Blue Notebooks" (2004). Soundtrack van melancholie en hoop
Beeldende kunst: Anselm Kiefer - "Margarete" (1981). Over geheugen en vergetelheid
Bronnen
Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell Publishers.
De Correspondent. (2024). "Genoeg getreuzeld: het is tijd dat NSC opstaat". Oktober 2024.
Mouffe, C. (2018). For a Left Populism. London: Verso Books.
NOS. (2025). "Onderzoekers: 'VS glijdt in rap tempo af naar autocratie'". Mei 2025.
Raad van State. (2025). Jaarverslag 2024. Den Haag: Raad van State.
Sociaal en Cultureel Planbureau. (2024). Hoe kijken Nederlanders naar onze democratie. Den Haag: SCP.
Streeck, W. (2016). How Will Capitalism End? London: Verso Books.
Van Dijk, J. & Von der Dunk, T. (2025). "Is het westen moreel failliet?" De Nieuwe Wereld #1953. https://www.youtube.com/watch?v=jrYD-1MRPaM
DISCLAIMER
Op 'Feest voor de Geest', dit blog, experimenteer ik met AI. Bij de eindredactie heb ik extra gelet op correcte bronvermelding, 'fair use' van bronnen en het vermijden van plagiaat. Ook heb ik een extra factcheck gedaan. Heb je het idee dat auteursrecht toch in het geding is of stoor je je aan feitelijke onjuistheden, laat het me weten alsjeblieft. Dan pas ik de tekst graag aan. Meer over mijn werkwijze: Schrijven met AI. Een kijkje in de keuken.
Published using
